تاریخچه
شهری از سپیده دم تاریخ
برپایه نوشته ایرج افشار (شهرهای ایران) دزفول شهری است که پیشینه آن به چندین هزار سال میرسد. از کهنترین شهرهای استان خوزستان بهشمار میرود و از دید تاریخ و فرهنگ ویژگیهای برجستهای دارد. بر پایه گفتههای کاوشگران باختری در سدههای گذشته کسانی مانند والتر هینتس آلمانی، آوان پایتخت نخستین امپراتوری پهناور کشور عیلام در دزفول کنونی جای داشتهاست. تپههای باستانی چغامیش با دیرینهای نزدیک به ۴۰۰۰ سال پیش از زایش مسیح که به گفته باستانشناسان، گنجینه ارزشمندی از دانستنیهای سودمند پیرامون رخدادهای زمان باستان از هزاره هفتم پیش از زایش تا شکوفایی تمدن شوش را دربردارند نیز در دزفول جای دارد. از این تپههای باستانی آثار ارزشمندی چون نخستین سند دریانوردی جهان، لوحهای تکامل موسیقی و مهرهای استوانهای چند هزار ساله کشف شده که کلیه این آثار در موزه ملی ایران و موزه مؤسسه شرقشناسی شیکاگو نگهداری میشوند.
بانو هلن کنتور، یکی از دستاندرکاران گروه کاوشگری و باستانشناسی این گستره، در هنگام یک سخنرانی در تهران پیرامون کاوشهای انجام گرفته در تپه چغامیش از دزفول به نام ‹‹شهری از سپیده دم تاریخ›› یاد کردهاست.
تاریخ شهر «دزفول» را خاورشناسان ازآن هنگام که این شهر پایتخت عیلامیان (حدود ۲۶۰۰پیش از میلاد) بود و «اوان» خوانده میشد، نزدیک به پنج هزار سال برآورد کردهاند. در نوشتههای باستانی پس از طوفان نوح، از شهری به نام «اوان» نام برده شدهاست. این شهر، پایتخت تمدّن «عیلام» و سرآمد شهرهای مشرق زمین بودهاست. کاوشگران غربی در نیم قرن اخیر، ازجمله والتر هینتس آلمانی، در کتاب خود تحت عنوان «دنیای گمشده عیلام» که به فارسی ترجمه شده، مینویسد:
«ممکن است اوان در جایی که امروز دزفول قرار دارد، بوده باشد .»
پس از مطالعات و تحقیقات فراوان تصریح کردهاند که اَوان همان دزفول کنونی است. در این صورت، «دزفول» فعلی یا اوان پنج هزار سال پیش را باید نخستین پایتخت امپراتوری گسترده کشور «عیلام» دانست.
دزفول؛ از اسلام تا پایان دوران قاجاریه
در زمان خلافت عمر خلیفه دوم، ایران فتح شد و سپاهیان مسلمان وارد خوزستان شدند. اهواز و شوشتر به تصرف نیروهای عرب مسلمان درآمد و بعد مسلمین به طرف جندی شاپور حرکت کردند و درگیری چندانی به وجود نیامد و گندی شاپور نیز به دست اعراب مسلمین افتاد؛ و نیز گویند:در همان سال مسلمین (پس از فتح شوش) روی جندی شاپور لشکر کشیدند. در آن هنگام زرین عبداله در پیرامون آن شهر لشکر زد و سرگرم محاصره آن بود که مدد مسلمین رسید.
لذا جندی شاپور و شوشتر به تصرف نیروهای مسلمان درآمد. دزفول که در آن زمان شامل قلعه و ساختمانهای اطراف آن بودهاست، نیز زیر نظر حاکم جدید یعنی حکام اموی و سپس عباسی که به شوشتر و جندی شاپور گماشته میشدند قرار گرفت. تقریباً تا ۲ قرن هر حاکمی که میآمد بر دزفول تسلط داشت و سراسر خوزستان به تصرف اعراب درآمده بود. در اواسط سده دوم هجری، دلاوری به نام یعقوب لیث صفاری که مردی شجاع و نخستین دولتمرد کاردان و با تدبیر بود؛ بدون توجه به عوامل خلافت، علم استقلال برافراشت و نخستین دولت مستقل ایرانی را پایهگذاری کرد و خوزستان را نیز به کانون آزادی خواهان ایران تبدیل کرد. محمد واصل در جنگ با یعقوب لیث شکست خورد و مورد تعقیب قرار گرفت و وی بر اموال و ذخائر او دست یافت.
بعد از درگذشت یعقوب او را در گندی شاپور یعنی در ۱۲کیلومتری دزفول به خاک سپردند. (ببینید :آرامگاه یعقوب لیث صفاری) و فرمان حکومت مناطقی از ایران از جمله خوزستان و دزفول در زیر حاکمیت خاندان صفاری باقی ماند.
شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۱۴ هجری به هویزه رفت و حکمران آنجا را مغلوب و عده کثیری از مشعشعیان را کشت و سرزمینهای آنها را به تصرف خود درآورد. پس از تسلط نیروهای شاه اسماعیل صفوی بر خوزستان حکومت شوشتر و دزفول به شیخ محمد و حاج محمد پسران ملا قوامالدین که به خاندان رعناشی معروف بودند سپرده شد.
در زمان فتحعلیشاه قاجار که بخش شمالی خوزستان یعنی شوشتر و دزفول زیر نظر حکمران کرمانشاهان قرار گرفت و محمدعلی میرزای دولتشاه پسر فتحعلی شاه که یکی از شاهزادگان توانای قاجار بود، اسداله خان بختیاری را که شورش کرده بود پس از آمدن به خوزستان مطیع خود کرد مجدداً ناآرامیهای پراکندهای هم صورت گرفت تا اینکه در سال ۱۲۶۶ ه.ق ناصرالدین شاه، اردشیر میرزا را به خوزستان فرستاد و او ابتدا دزفول و سپس شوشتر را از چنگ شورشیان درآورد.
دزفول در زمان جنگ ایران و عراق
با آغاز جنگ ایران و عراق، دزفول یکی از شهرهایی بود که بیش از ۱۶۰ بار به آن یورش موشکی شد. این حملات به قدری زیاد بود که اعراب نام (بلد الصواریخ) به معنی شهر موشکها را به دزفول دادند. دزفول به عنوان شهری که جزء اهداف اصلی حملات موشکی عراق بود شناخته میشده و در ترتیب ابجد موشکهای عراقی همیشه (الف) دزفول بودهاست. مردم دزفول با وجود موشکباران شدید همچنان مقاومت میکردند و نماز جمعه دزفول هر هفته با حضور مردم و رزمندگان اقامه میشد. در تاریخ ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ هواپیماهای عراقی در نخستین روز جنگ به شیوه نیروی هوایی ارتش اسراییل در جنگ ششروزه به پایگاههای نیروی هوایی ایران یورش بردند. پایگاه چهارم شکاری دزفول (پایگاه وحدتی) یکی از این پایگاهها بود.
پس از آن نیروهای عراقی بارها به شهرهای دزفول و اندیمشک با بمب و موشک یورش بردند دزفول در جنگ هشت ساله ۲٬۶۰۰ کشته داشت. پس از جنگ به پاس پایداری مردم دزفول، این شهر، شهر نمونه نامیده شد.
چهارم خرداد، نماد مقاومت ایران
به پاس مقاومت و پایداری مردم دزفول در طول هشت سال جنگ ایران و عراق، چهارم خرداد در تقویم ملی ایران از سال ۱۳۹۰ به عنوان روز مقاومت و پایداری، روز دزفول نامگذاری شدهاست
نامشناسی
«دزپل» یا «دِژپُل» را در گویش بومی «دزفیل» و «دسفیل» گویند و عربی شده آن «دزفول» تلفظ است. «دژ» به معنی سنگر و سکوی دیدبانی میباشد و چنین برمیآید که نام دزفول یا دزفیل از نام دژ ساخته شده در کنار پل گرفته شدهاست. گفتنی است یکی از محلههای کهن شهر دزفول روناش است، (در سده چهارم هجری قمری شهر دزفول به قصر روناش نیز نامور بودهاست)، که در دست راست رود دز جای داشته و هنوز ویرانههایی به همین نام نمودار است.
احتمالاً نام دزفول یا «دژپل» از واژهٔ «پل» مشتق شدهاست؛ و «دز» نیز به معنی قلعه است و منظور دژی است که عدهای نگهبان و مأمور برای حفاظت پل در آن زندگی میکردند. چنانچه پس از دوران انحطاط شوش و نیز خرابی جندی شاپور، برخی مردم این دو شهر به اطراف این دژ پناه آوردند و خانههایی ساختند و به تدریج شهر به وجود آمدهاست. دزفول در اصل «اندامیش» نام داشته و تا اوایل قرن سیزدهم نیز به همین نام بودهاست. معمولاً دژ به معنی قلعه است ولی در اینجا منظور یک دژ طبیعی میباشد که در ۴۸ کیلومتری دزفول در کنار رود دز قرار گرفته و یکی ازمهمترین استحکامات کوهستانی ایران بهشمار میآید.
در نگاهی دیگر میتوان گفت چون در گویش مردم بومی، نام دسفیل یا دزفیل بکار برده میشود و این نام را سینه به سینه از نیاکانشان شنیدهاند و از طرفی ارتش ساسانی دارای فیل بودهاست و فیلها معمولاً در جاهای پرآب مانند کنارهٔ رودخانهها نگهداری میشوند، نام دژپیل (دژی برای نگهداری فیل) نیز میتواند یکی از نامهای درست برای این شهر باشد. (دژ=قلعه، پیل=فیل)
ابن سرابیون در کتاب جغرافیای تاریخی سرزمین خوزستان مینویسد: دزفول یعنی دژ پل که منظور قلعه پل باشد که در کنار رودخانه دز در جنوب شهر سابق جندی شاپور جا دارد و نیز معروف است که میگویند به فرمان شاپور اول ساخته شدهاست؛ که به همین مناسبت آن شهر نیز به همین نام موسوم شد.
شهر دزفول در اواخر قرن ۶ هجری به نام (دز پول) شهرت داشتهاست و در تاریخ گزیده حمدﷲ مستوفی این نام مکرر به صورت دزپول آمدهاست.(در صفحات ۵۵۷، ۷۲۵، ۷۵۰، ۷۵۱). در برخی از کتب نام قدیم رودخانه را «زاب یا جندی شاپور» هم نامیدهاند. برخی از جغرافی دانان و نیز مورخین نام این شهر را روناش و قصر روناش ذکر کردهاند و چنین استنباط میشود که در قرن چهارم هجری چون ساختمانهای شهر دزفول در دو طرف رودخانه دز گسترش یافتهاند پس در قسمت شرقی آن قلعه یا دژ قرار گرفته و قسمت غربی رودخانه به نام روناش معروف بودهاست.
ابن بطوطه دزفول را «دسبول» نامیده و مینویسد: «از دروازههای شهر یک دروازه به طرف خشکی و بقیه به طرف رودخانه باز میشود. در دوطرف رودخانه باغها قرار دارد. عمق رودخانه زیاد است…»
کهارت مینویسد: «قصر الروناش از محله قلعه فعلی (جای همان دژ باستانی) تا مسجد جامع دزفول را دربرمیگرفت. در قرون ۱۱ و۱۰میلادی (سوم وچهارم هجری) این شهر را القنطره (پل) یا القنطره الرومی (پل رومی) مینامیدند.»
به دلیل اینکه روناش و دزفول در دو سر رودخانه قرار گرفته بودند، بعضی این دو قسمت را دو شهر جداگانه شمرده و برخی هر دو را دو محله از یک شهر انگاشتهاند.
نامهای دزفول در گذر تاریخ
- اَوان(avan): پیشینه دزفول را خاورشناسان ازآن هنگام که این شهر پایتخت عیلامیان بود (حدود ۲۶۰۰پیش از میلاد) و «اوان» خوانده میشد، نزدیک به پنج هزار سال پیش برآورد کردهاند. در نوشتههای باستانی پس از طوفان نوح، از شهری به نام آوان نام برده شدهاست. این شهر، پایتخت تمدّن عیلام و سرآمد شهرهای مشرق زمین بودهاست. کاوشگران غربی در نیم قرن اخیر، پس از مطالعات و تحقیقات فراوان تصریح کردهاند که اَوان همان دزفول کنونی است. در این صورت، «دزفول» فعلی یا اوان پنج هزار سال پیش را باید نخستین پایتخت امپراتوری گسترده کشور عیلام دانست.
- دژپل(Dzhpl): از ۱۷۵۰ سال قبل که پل قدیمی دزفول بر رودخانه دز بنا شد، نام این شهر را دژپل گذاشتهاند. دژپل ازنام همان پل مشتق گردیدهاست. معمولاً دژ به معنی قلعه است ولی در اینجا منظور یک دژ طبیعی میباشد که در ۴۸ کیلومتری دزفول در کنار رود دز قرار گرفته و یکی ازمهمترین استحکامات کوهستانی ایران بهشمار میآید.
- دزپل(dzpl):پس از دژپل، نام این شهر به دزپل رواج یافت.
- قصر روناش(Gasr-o-Rovnas): روناش نام باستانی و پنج هزار ساله ی؛ دژپل؛ یا دزفول از شهرهای کنونی ایران است و نیز پلی که در زمان شاپور اول بر روی رودخانه دز بنا گردید پل روناش یا رعناش نامگذاری شد دژی به همین نام برای پاسداری از این پل بنا گردید که به آن قصر روناش یا رعنا میگفتند. نام روناش تا سدهٔ دهم هجری همچنان بر سر زبانها بود تا اینکه در دوران شاه اسماعیل صفوی به؛ رعناش؛ بدل گردید. در حال حاضر نیز به برآمدگیهای ساحل غربی دز رعنا (بدون ش) میگویند.
ابوعبدالله یاقوت بن عبداله حموی رومی بغدادی در کتاب معروف معجم البلدان پیرامون قصر روناش چنین نوشتهاست: «روناش شهرستانی از خوزستان است و جایی است که امروز دزپول گفته میشود.»
- روناش (Rovnas):این نام تا اوایل قرن دهم ه.ق رواج داشتهاست تا اینکه سرانجام در سال ۹۱۴ ه.ق در دوره صفویه و در زمان شاه اسماعیل اول دگرگونی یافته و رعناش (Ranas) گردیدهاست. در حال حاضر نیز برآمدگیهای ساحل غربی دز را رعنا (Rana) میگویند که (ش) آخر آن حذف شدهاست.
- دزفول(dezful): این نام از قرن ۷ ه.ق در کتابها دیده میشود و تاکنون نیز به این نام مشهور بودهاست. این نام عربی شده نام دژپل میباشد.