قم در ابتدا محل سکونت اقوامی از زرتشتیان بوده که ممجان (memjan) نامیده می‌شده‌ است.

در کتاب تاریخ قم، تألیف «حسن بن محمد بن حسن قمی» در بیان علت نام‌گذاری شهر چنین آمده‌است:

«شهر قم را، بدین علت قم نامیدند که محل جمع شدن آب‌ها و آب انار بوده‌است و آب در آن جا جمع می‌شده و آن را هیچ منفذ و رهگذری نبوده، در اطراف آن جا علف و گیاهان و نباتات فراوان می‌روییده‌است و در عرب، جمع شدن آب را قم گویند؛ که بعضی آن را با قمقمه (معرب کمکم) هم‌معنی دانسته‌اند و گلاب پاش را نیز نوعی از قمقمه وصف کرده‌اند و جمع آن را قماقم نامیده‌اند؛ با این تفاوت که وقتی در آن نواحی علف زار و سبزه زار زیاد می‌شد، چوپانان برای چرانیدن گوسفندان خود، برگرد علف زارها خیمه می‌زدند و خانه‌هایی را بنا می‌کردند و خانه‌های ایشان را در فارسی، کومه نامیدند و به مرور زمان کومه تبدیل به کم شد؛ پس آن را معرب گردانیده و قم نامیدند. ریشه نام این شهر به «کومه» به معنای اتاقک‌های کلبه‌مانندی که چوپانان برای استراحت می‌ساختند، بازمی‌گردد. با الهام از واژه «کومه» این شهر به نام «کم» (kom) خوانده شد».

قُم تلفظی از نام کم‌ است که اعراب آن را به صورت امروزی درآوردند.

قم در مرکز ایران قرار گرفته و مرکز استان قم است.

قم یکی از مهم‌ترین مقاصد مهاجرت در ایران است. بیشتر مهاجران را طلبه‌های حوزه‌های علمیه و مراکز علمی و دانشگاهی، اتباع کشورهای همسایهٔ ایران مثل عراق، سوریه، لبنان، افغانستان و کارگران شاغل تشکیل می‌دهند که بسیاری از آنان به همراه خانواده‌های خود به قم مهاجرت می‌کنند.

آداب و رسوم

در قم آیین‌های متعددی در طول سال برگزار می‌شود. مردم قم در نیمه شعبان و تاسوعا و عاشورا مراسم‌های شادی و عزاداری برگزار می‌کنند.

مردم شهر هر سال با تجمع در خیابان امامزاده ابراهیم و حرکت به سمت مرقد فاطمه معصومه سال‌روز ورود فاطمه معصومه به قم را گرامی می‌دارند. آن‌ها شخصی را به عنوان موسی ابن خزرج شبیه‌سازی می‌کنند و شتر به دست او می‌دهند. آن شخص فاطمه معصومه را به منزل شخصی خود هدایت کرده و در پایان مراسم ضریح فاطمه معصومه توسط مردم گلباران می‌شود.

در مراسم روز عید قربان مردم پشت گوسفندان قربانی را با حنا رنگ می‌کنند، دستمال سرخ گرد گردن حیوان می‌بندند، به چشمان او سرمه می‌کشند و قند و نبات در دهان او می‌گذارند و سپس او را ذبح می‌کنند.

از دیگر مراسم‌های مذهبی جشن روز نیمهٔ شعبان در خیابان چهارمردان شهر قم است. عدهٔ زیادی نیز در این روز برای شرکت در مجلس جشن و شادی به مسجد جمکران یا مرقد فاطمه معصومه می‌روند. جوانان و کودکان قمی کوچه‌ها و معابر فرعی شهر را آذین‌بندی می‌کنند.

یکی از آداب مردم قم برگزاری مراسم طلب باران است. در این مراسم مردم در امامزاده‌ها و مساجد شهر جمع می‌شوند و با خواندن نماز باران از خداوند طلب باران می‌کنند. نقل است که در زمان جنگ جهانی دوم خشک سالی شدیدی در قم روی داد و مردم نماز باران را به امامت محمدتقی خوانساری که از مراجع تقلید آن‌زمان بودند خواندند که اندکی پس از مراسم بر این شهر باران بارید.

در روزهای تاسوعا ، عاشورا ، اربعین و ۲۸ ماه صفر هیئت‌های مذهبی شهر قم از نقاط مختلف شهر به طرف مرقد فاطمه معصومه حرکت می‌کنند. در روز عاشورا عزاداران علاوه بر برگزاری سنت‌ های عزاداری مطابق روزهای عزا مردم قم، آلات عزاداری به نام طوغ از محلات قدیمی در انتهای دستجات عزاداری خود به سمت حرم حمل می‌کنند و در مقابل ایوان آیینه حرم گرد طوغ شور (بر سر) می‌زنند. طوغ‌های سنتی و قدیمی قم در شش محله قدیمی چهل اختران، چهارمردان، سلطان محمد شریف، عشقعلی، میدان میر و آقا سید حسن نگهداری و در روز عاشورا در دستجات عزاداری این محلات حمل می‌شود. مرسوم است کسانی که به نقاط دیگر ایران مهاجرت کرده‌اند در این روزها به شهر خود بر می‌گردند و در مساجد شهر خود به عزاداری می‌پردازند. مراسم‌های «شب برات»، «شب چله»، «سردرختی»، «دستمال انداختن»، «دیگ جوش» و «کاکولک» از دیگر مراسم‌های سنتی مردم قم هستند.

خوراک

خوراک مردم قم تفاوتی با آنچه که عموم ایرانیان می‌خورند ندارد خوراک مردم قم رابطهٔ نزدیکی با آنچه که از طبیعت به دست آمده دارد. معروف‌ترین خوراک سنتی در قم آبگوشت قُنَبید است. آبگوشتی که با کلم محلی قم پخت می‌شود. گیاه قُنَبید مزه‌ای شبیه به مزه تربچه و ظاهری شبیه به ظاهر کلم دارد. آبگوشت بزباش (سبزی)، دم پختی، کال جوش، حلوا کنجدی، حلوا شادونه، حلوا ارده، کسمه، کلوچه و سوهان دیگر مواد خوراکی بومی مردم هستند.

پوشاک

اکثراً زنان شهر برای پوشش از لباس چادر استفاده می‌کنند. آن‌ها از سرپوش‌هایی نظیر پوشیه، نقاب، چارقد و عبابی هم استفاده می‌کنند. تن‌پوش آنان در گذشته شامل پیراهن دورچین (پاچین)، پیراهن راسته، شلوار قردار، شلیته، جلیقه، آرخالق و تمون بود که از پارچه‌های ساده و گاه گلدار برای تهیه آن‌ها استفاده می‌شد. پاپوش زنان را گیوه و چاقچور تشکیل می‌داد.

مردان شهر در گذشته کلاه‌هایی به اسامی بافتنی، نخی، پوستی، نمدی، پهلوی و شاپو بر سر می‌گذاشتند. تن‌پوش مردان قمی هم شامل پیراهن یقه شیخی، جلیقه، کت و قبا بوده‌است که به همراه شلوارهای ساده و گشاد از جنس کرباس به تن می‌کردند. پاپوش آن‌ها گیوه و نعلین بود. امروزه اما اکثر مردان قمی از لباس ساده پیراهن و شلوار پارچه‌ای یا تی شرت و شلوار کتان استفاده می‌کنند.

معماری و شهرسازی

معماری محلات و خانه‌ها در قم بر اساس استقلال، حرمت حریم خانواده‌ها و اهمیت خلوت‌گزینی شکل گرفته‌است. مرزهای پردوام محلات و خانه‌ها، کم عرض و بن‌بست بودن کوچه‌ها و محلات، بام‌های گنبدی و تخت، نشانگر نوعی از استقلال در واحدهای مسکونی شهر است. در تجزیه و تحلیل مسکن در بافت تاریخی شهر قم، گوناگونی فضاها، درجات مختلف پوشیدگی و شیوه‌های ترکیب مرتبط با زندگی اجتماعی قابل مشاهده است. معماری قم، شکل خاصی از معماری مناطق کویری است.

در شهرسازی، به ویژه ساخت مکان‌های عمومی و مراکز تحقیقاتی سعی می‌شود چهرهٔ اسلامی و مذهبی شهر حفظ شود.

هنرهای سنتی

همچون سایر نواحی ایران انواع هنرهای سنتی با توجه به اقلیم خاص، در قم رایج بوده و هست. کاشی تراشی، و آجر تراشی تا حدودی در نیم قرن اخیر در قم رو به افول گذاشته‌اند.

قالی بافی : قالی و فرش قم دارای محبوبیت جهانی است. فرش‌های قم با طرح‌های سنتی و ابتکاری خاص قم، اغلب از جنس ابریشم در ابعاد کوچک – که برگرفته از ویژگی خاص قم به عنوان شهری زیارتی است – بافته شده و از آنجا که هر دار قالی توسط یک نفر قالی‌باف اداره می‌شود، دارای بافتی یک دست و یک نواخت است. شهر قم دارای کارگاه‌های مجهز برای انجام عملیات تکمیلی قالی نیز هست و هنوز هم از سراسر ایران برای پردازش قالی به قم مراجعه می‌شود.

منبت کاری : منبت کاری هنری است مشتمل بر حکاکی و کنده‌کاری بر روی چوب. بیش از ۲۰۰۰ کارگاه منبت کاری در قم فعال هستند. قم با داشتن هنرمندان و صنعت‌گران مطرح در زمینه منبت کاری، اصلی‌ترین و بزرگ‌ترین قطب این هنر در ایران است. منبت کاران این شهر محصولات خود را در شهرهای مختلف خاورمیانه و سایر نقاط جهان عرضه می‌کنند. هنر منبت کاری شاید پرقدمت‌ترین هنر در قم باشد. قدیمی‌ترین اثر منبت کاری ثبت شده در قم، مربوط به هفت هزار سال پیش است. این هنر در دو نوع ریز و درشت بر روی چوب و عاج و استخوان انجام می‌شود و شامل مجسمه‌سازی نیمرخ و تمام‌رخ، گلبرگ‌های اسلیمی، ختنی و… است.

پالان‌دوزی، کلاه مالی، غوزه‌گیری، خراطی، خرمهره سازی، شعربافی، سفیدگری، مسگری، پویندگی، حجاری، گیوه دوزی، ارده‌گیری از دیگر هنرهای رایج در قم هستند.

انگشتر دست ساز : حدود 1000 کارگاه تولید انگشتر دست‌ساز در استان قم مشغول به فعالیت می باشند. در این کارگاه ها هنرمندان انگشترهای فاخر خود با ابزارهای دستی می سازند. قالب انگشترهای ساخته شده از فلز نقره و با طرح های مردانه می باشد. در این میان هنرمندانی هستند که جواهرات زنانه و با فلز طلا نیز می سازند. استان قم از لحاظ کیفیت رتبه اول انگشتر نقره دست ساز مردانه را در ایران در اختیار دارد.[۶۰]

سوغات

قالی ابریشمی قم: برخی از مردم به شغل قالی بافتن مشغول هستند. قالی سابقهٔ قالی‌بافی در قم با شیوهٔ فعلی به اواخر دهه چهارم قرن میلادی یعنی حدود چندین سال قبل می‌رسد؛ یعنی زمانی که تجار کاشان دارهای قالی را به قم برده و کار را در مقیاسی محدود شروع کردند و با گذشت ۲ سال تولید قالی قم با ابعادی تجاری آغاز شد.

نقشه‌های قالی‌های قدیمی را طرح‌های مشهور به لچک و ترنج شاه عباسی، محرمات، محرابی و شکارگاه تشکیل می‌دادند. این طرح‌ها که با اقتباس از نقشه‌های کاشان و اصفهان تهیه شده بود به‌سرعت با تغییراتی که طراحان قم در آن دادند دچار تحول شد و سبک جدیدی در صنعت قالی‌بافی ایران پدیدآورد. این سبک با ویژگی‌هایی نظیر هماهنگی نقوش به «سبک فرش قم» مشهور شد فرش قم از نوع معمولی است.

سوهان : حدود یک سده پیش نوعی حلوا و شیرینی خانگی در قم پخته می‌شد و به «حلوای قمی» مشهور بود؛ و خیلی محدود و به ندرت توسط مغازه‌های عطاری عرضه می‌شد. معروف است که به هنگام حضور مظفرالدین شاه در قم از وی توسط حلوای قمی پذیرایی شد و او بعد از خوردن حلوای قمی گفت: «این حلوا مثل سوهان غذای مرا بریده و هضم کرده‌است». آنگاه مقدار زیادی از این حلوا را باخود به عنوان راه آورد برد. از آن پس عنوان سوهان بر این شیرینی نهاده شد و به تدریج به عنوان نماد خوراکی و ره آورد قم مطرح شد.

در قم شما می‌توانید به سراغ ۲۰۰۰ تا ۲۵۰۰ سوهان پزی و سوهان فروشی بروید. ماهیانه در قم بیش از ۵۰۰ تن سوهان به فروش رفته و این محصول به کشورهای اروپایی و آسیای مرکزی صادر می‌شود.

انگشتر نقره دست ساز مردانه : انگشتر نقره دست ساز در کنار سوهان و فرش ابریشم جزء سوغات اصلی شهر قم به حساب می آید. وجود حرم حضرت معصومه و زائران زیادی که سالانه برای زیارت ایشان به شهر قم سفر می نمایند، منجر به شکل گیری این هنر شد. عموم انگشترهای ساخته شده توسط هنرمندان قمی کاملا دست ساز و با کیفیت بالایی می باشد. محل اصلی قرارگیری کارگاه های تولید و فروش انگشتر در قم در طبقه بالای پاساژ الغدیر، پاساژ موسی بن الجعفر، پاساژ برلیان و پاساژ کویتی ها می باشد.

حلوا، انگشتر، انجیر، انار و کلم موسوم به قنبید نیز به‌عنوان ره‌آوردهای شهر قم شناخته می‌شوند.